پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «الولد سیدٌ سبع سنین، و عبدٌ سبع سنین و وزیرٌ سبع سنین» فرزند در هفت سال اوّل زندگی، آقا [و سرور پدر و مادر] است، در هفت سال دوم، بنده فرمانبردار، و در هفت سال سوم، وزیر خانواده [و مشاور پدر و مادر] است. الکافی الاصول و الروضه، ج 6، ص 47.

امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود: «دَعْ اِبْنَکَ یَلْعَبْ سَبْعَ سنینَ وَ یُؤدِّبُ سَبْعَ سِنیِنَ، وَ الْزِمْهُ نَفْسَکَ سَبْعَ سِنینَ» فرزند خودت را هفت سال آزاد بگذار بازی کند، و هفت سال او را [با آداب و روش های مفید و لازم] تربیت کن، و در هفت سال دوم، مانند یک رفیق صمیمی مصاحب و ملازمش باش [و به شخصیت او احترام بگذار] بحارالانوار، ج 104، ص 95.

در هفت سال اول برنام هاي آموزشي سنگين در كار نبايد باشد متناسب با سن كودكان كه بازي گوش هستند و خيالپرداز بايد از بازي عالي ترين مدد را در تربيت و عادت دهي او به كار مثبت و اصلاح رفتارش كمك بگيريم اين دوره كه سن خوشي و بازي كودك است، از زمان تولد شروع مي شود. فرزند در اوان كودكي هنوز دنياي خود را نمي شناسد و به طور كامل با آن در ارتباط نيست. او نمي تواند كارهاي شخصي خود را انجام دهد و از اين جهت به سن رفع نيازها هم تعبير مي شود. روان شناسان به دوره تولد تا 2 سالگي، سن حسي ـ حركتي مي گويند.

از دو سالگي جست وخيز كودك اوج مي گيرد و تمايل او به بازي ها بيشتر مي شود. او در اين سن، از تمركز طولاني در مسائل گريزان است و فوق العاده به دنبال تنوع طلبي و آزادي خواهي است. از دو تا سه سالگي، ارتباط كامل تري با محيط پيرامون خود پيدا مي كند و كم كم قدرت تشخيص در او نمايان مي شود، ولي همچنان از تصميم گيري عاجز و به والدين متكي است. در اين دوران منابع شناختي كودك به صورت كامل رشد نيافته تا درك درستي از قوانين داشته باشد و بتواند از آن پيروي كند، به هيمن دليل گفته مي‌شود در اين هفت سال بايد كودك را آزاد گذاشت تا به بازي و تفريح مشغول شود تا از طريق تعامل كودك با محيط اطراف، قواي شناختي كودك رشد پيدا كند. از دو سالگي به بعد حركت هاي كودك كم كم بيشتر مي شود و ميل به بازي همراه با كنجكاوي در او شدت مي گيرد. بازي به عنوان عاملي مهم جهت رشد كودك مطرح است. در حقيقت، بازي تفكر و زندگي اوست. بچه ها از بازي لذت مي برند و آن لحظه ها، فرصت خوبي براي اظهار احساسات، كنترل عواطف و تخليه انرژي خود پيدا مي كنند. بازي بر رشد عاطفي، اجتماعي و عقلاني كودك تأثير فراواني دارد. هنگامي كه كودك با برخي مشكلات در بازي روبه رو مي شود و براي حل شدنش تلاش مي كند، قدرت او براي رويارويي با مسائل گوناگون آينده افزايش مي يابد. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به كساني كه بچه زير هفت سال دارند، سفارش مي كند كه خود را هماهنگ با آنها كنند و كارهايي كه مطابق ميل آنها بازي محسوب مي شود، انجام دهند.

ناگفته نماند، آزادي كودك در هفت سال اول زندگي به معني رها كردن او، دادن اجازه انجام اعمال مخاطره آميز يا خلاف ادب و بي تفاوتي نسبت به رفتارهاي نادرست نسيت، بلكه يعني نبايد او را تحت فشار قرار داد يا كاري را كه از توانش خارج است، به او سپرد. بايد با ساماندهي اموري كه مي تواند انجام دهد، آزادي او را با كنترل منطقي همراه ساخت. شركت دادن كودكان در بازي هاي دسته جمعي، سبب مي شود از انزوا بيرون آيند و روحيه همكاري و دوستي ميان آنها تقويت شود. بيشتر تجربه هايي كه در زمينه هاي مختلف در اين دوره از عمر كسب مي شود، از طريق بازي است. همچنين، كودك به وسيله بازي به آسان ترين شكل به شناخت جهان پيرامون خود مي رسد. پس بازي در زندگي بچه ها، نه تنها تفريح نيست كه بايد در حقيقت آن را جدي ترين كار آنها دانست.

بهترين لحظات زندگي امام حسن و امام حسين عليهما السلام، زمان بازي ايشان با جد گرامي شان، حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و پدر بزرگوارشان، حضرت علي عليه السلام در قالب ارتباطي صميمانه شكل مي گرفت. بارها حضرت پيامبر (ص) سجده نماز خود را طولاني مي كرد تا حسنين عليهما السلام كه كودكاني پر جست و خيز بودند و به زحمت بر پشت پيامبر سوار مي شدند، از بازي سير شوند. چون سر و كار تو با كودك فتاد / پس زبان كودكي بايد گشاد. در حديثي از حضرت موسي بن جعفر عليه السلام نقل است : «تَسْتَحِبُّ عِرامةُ الغُلام في صِغَرهِ لِيَكوُنَ حَكيما في كِبَرِه». خوب است فرزند در سنين خردسالي بازيگوش باشد تا در سنين بزرگسالي بردبار و صبور شود.

چرا حضرت به شاه تعبیر کردند؟ در زمان های قدیم که حکومت های شاهی حکم فرما بود. اگر دقت کنیم در کنار هر شاهی وزرا و مشاورینی وجود داشت که گاهی دستورات اشتباه و عجولانه و بی دقت شاه رو تصحیح می کردند و با احترام و ادب کامل شاه رو از تصمیمش باز میداشتند. اینطور نبود که هر دستوری که شاه بده فوری بدون هیچ چون و چرایی عمل بشه و همه بله قربان گوی شاه باشند. پس اگر امیرالمومنین صلوات الله علیهم اجمعین می فرمایند کودک تا هفت سالگی امیر و فرمان روا هست یعنی اگر کاری غیر عاقلانه و تصمیمی نادرست داشت با بهترین روش و نرم ترین اخلاق در کمال احترام با او صحبت کنند و بچه رو منصرف کنند. این که گفته شده است تا هفت سالگی مانند پادشاه با کودک معامله کنید به معنای تعطیل کردن تربیت اخلاقی او نبوده است. بلکه این تربیت اخلاقی بیشتر جنبه الگو دادن دارد تا تذکر و نصیحت های حکیمانه، عملاً باید کودک را از دروغ گفتن، بی ادبانه رفتار کردن و... بر حذر داشت. یعنی الگوی مناسب در اختیار او گذاشت تا طبق آن الگو [که بیشتر رفتار والدین و اطرافیان است] مشق کند. از هفت سالگی به بعد او را به خدمت و کار [در حد طاقت و وسع] وادارید و شیوه عمل کردن را به او بیاموزید. و در سن 15 سالگی هم او را وزیر قرار داده، مورد مشورت قرار دهید. تا احساس شخصیت کرده و ذهن و اندیشه اش بالنده شود.

معلوم است که تا سن 7 سالگی توقع خاصی از کودک مورد نظر نیست. تا سن هفت سالگی باید به کودک خدمت کرد، حوائجش را در حد وسع بر طرف کرد و به او اظهار محبت و مودت نمود. این که گفته شده هفت سال اول هفت سال امیری بچه میباشد بدین معنا نیست که بچه هر کاری دلش خواست بکند و شما هیچ عکس العملی نسبت به کار او انجام ندهید؛ بلکه به این معناست که در برابر اعمال نادرست بچه، اورا به صورت مستقیم توبیخ نکنید و تنبیه مستقیم را تا جایی که میتوانید از برنامه تان حذف کنید برای اینکه ما بدانیم با فرزند خردسالمان در زمانی که کار ناشایستی انجام داده چطور برخورد کنیم باید به نکات زیر توجه بسیاری کرد: 1. پدر و مادر اولین الگو برای فرزندان خود هستند 2.در سنین کوچکی بیشترین میزان آموزش را فرزندان از طریق دیدن کسب میکنند 3. فرزندان هرچه را با چشمان خود ببیند بیشتر باور میکنند تا اینکه همان مطلب را به آنها گوش زد بکنیم 4. رفتار پدر و مادر حقیقی ترین تلقی ایی هست که یک فرزند از برخوردهای یک انسان در ذهن خود دارد 5.

کودکان نسبت به برخوردهای مستقیم به دلیل روحیه حساسی که دارند عکس العمل منفی نشان میدهند تربیت از 7 تا 14 سالگی این مرحله آغاز شکوفایی استعداد یادگیری و بخاطر سپردن ادراکاتی است که مربیان به او آموزش می دهند. ذهن کودک در این مرحله سنی بسیار فعال است و هرگونه اطلاعاتی را که در فهم او باشد، بخوبی دریافت کرده و به ذهن می سپارد. شکوفایی توانایی آموزش در این مرحله با هیجان یادگیری که در کودک وجود دارد، قابل تحسین است. از دیدگاه روایات اسلامی نیز، بهترین زمان ممکن برای آغاز یادگیری و شروع خواندن و نوشتن، همین دوره بیان گردیده است. در روایتی از مولای بزرگوار، امیرالمؤمنین(ع) اهمیت آموزش این دوران به طرز بسیار جالبی ارائه گردیده است. مولای بزرگوار، امام صادق(ع) می فرمایند: «پسران نعمتند و دختران حسنه، و خداوند از نعمت ها بازخواست می کند و برای حسنات پاداش می دهد. »(9)